Proces skrócony - czy to "szybki rozwód kościelny w 45 dni"?

Przede wszystkim rozważania należy rozpocząć od podkreślenia, że nie istnieje coś takiego jak „rozwód kościelny”, czy „kościelne unieważnienie małżeństwa”. Te dwie, wprowadzające w błąd nazwy, które przeniknęły na stałe do języka powszechnego,  są wykorzystywane do określenia postępowań toczących się przed trybunałami kościelnymi. Postępowania te, nazywane również procesami kanonicznymi, nie dotyczą zakończenia małżeństwa kościelnego, ale zbadania czy dane małżeństwo sakramentalne zostało zawarte ważnie i jest obowiązujące w świetle prawa kanonicznego. Są to tzw. procesy dotyczące stwierdzenia nieważności małżeństwa sakramentalnego.

Postępowania przed sądami kościelnymi charakteryzują się określoną, kilkuetapową procedurą określoną przez właściwe przepisy Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983r., związaną m. in. z gromadzeniem materiału dowodowego (obejmującego przesłuchania stron, świadków a także – w wybranych przypadkach – sporządzanie opinii biegłych specjalistów z zakresu zdrowia psychicznego), dyskusją ze stronami, sporządzaniem uwag przez Obrońcę Węzła Małżeńskiego oraz procesem orzekania.

Na mocy Listu Apostolskiego Motu Proprio Mitis iudex Dominus Iesus z 2015 roku papież Franciszek dokonał istotnej reformy w tego rodzaju procedurze, z których – z punktu widzenia zainteresowanych rozpoczęciem postępowania w sądzie kościelnym – najistotniejsza wydaje się możliwość wszczęcia tzw. „procesu skróconego”, który trwa zdecydowanie szybciej niż zwykły proces kanoniczny.

Zmiany w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa

Najistotniejsze zmiany w zakresie postępowania skróconego dotyczą faktu samego orzekania - zamiast zwyczajowego, trzyosobowego składu sędziów (czyli ustanowionych przez biskupa diecezjalnego duchownych, którzy wydają wyrok po przeanalizowaniu materiału dowodowego zgromadzonego w postępowaniu) w procesie skróconym orzeka wyłącznie biskup diecezjalnym.

Co więcej, postępowanie w procesie skróconym przed sądem kościelnym przebiega według ściśle określonych wytycznych, stanowiących pewnego rodzaju „odstępstwo od reguły”, czyli ww. „zwykłego” procesu o orzeczenie nieważności małżeństwa. Odstępstwa te – wyraźnie określone w treści właściwych przepisów prawa kanonicznego - pozostają widoczne na każdym etapie postępowania, zaś związane są przede wszystkim z dążeniem do usprawnienia całego postępowania (pozostają opisane poniżej, w ramach prezentacji poszczególnych etapów procesu skróconego).

Przesłanki za wszczęciem skróconego procesu małżeńskiego

Kolejną z istotnych wiadomości jest fakt, że nie każda sprawa może „automatycznie” zostać skierowana do procesu skróconego. Możliwość rozpoznania sprawy w tego rodzaju procedurze następuje bowiem jedynie w sytuacji, gdy spełnione zostaną konkretne warunki.

• żądanie stron będzie zgodne – według kan.1683 Kodeksu Prawa Kanonicznego, żądanie rozpoznania danej sprawy w procesie skróconym musi zostać wniesione albo przez obydwoje małżonków lub przez jednego z nich za zgodą drugiego (i to w sposób jasny, wyraźny, nie dorozumiany). Strony muszą zatem porozumieć się w tej kwestii (co wcale nie jest tak oczywiste i powszechne, jak może się wydawać);
• nieważność małżeństwa będzie oczywista – strony będą w stanie przytoczyć takie okoliczności, które – poparte odpowiednimi dokumentami czy zeznaniami - nie wymagają przeprowadzenia dokładniejszego badania albo dochodzenia oraz w sposób oczywisty (czyli bezsporny) wskazują na nieważność danego związku małżeńskiego.

Należy pamiętać, że ostateczna decyzja o skierowaniu sprawy do rozpoznania w postępowaniu skróconym podejmowana jest przez wikariusza sądowego po przeanalizowaniu przez niego treści skargi.

Wartym zaznaczenia pozostaje także katalog okoliczności, których wystąpienie może zadecydować o skierowaniu sprawy do rozpoznania w procesie skróconym. Do tego rodzaju czynników (czyli powody do wystąpienia o "skrócony rozwód kościelny") można zaliczyć przykładowo:

• krótki czas pożycia małżeńskiego;
• pozostawanie w relacji pozamałżeńskiej przez jedno ze współmałżonków w momencie zawierania małżeństwa sakramentalnego bądź wkrótce po ślubie;
• podstępne ukrycie bezpłodności, ciężkiej choroby zakaźnej, faktu posiadania potomstwa bądź pozbawienia lub ograniczenia wolności przez jedno z małżonków;
• aborcja dokonana przez współmałżonkę dla uniknięcia zrodzenia potomstwa;
• podjęcie decyzji o zawarciu małżeństwa z przyczyny całkowicie obcej życiu małżeńskiemu lub wynikające z nieoczekiwanej ciąży partnerki;
• braki w wierze (mogące stanowić przyczynę symulacji zgody małżeńskiej przez jednego ze współmałżonków);
• brak używania rozumu (związany z chorobami umysłowymi, niedorozwojem umysłowym czy upojeniem alkoholowym podczas wstępowania w związek małżeński) potwierdzone właściwą dokumentacją medyczną;
• zawarcie małżeństwa przez jedno z narzeczonych w celu innym niż stworzenie wspólnoty małżeńskiej;
• wykorzystanie przez jedną ze stron siły fizycznej w celu zmuszenia drugiej osoby do wstąpienia w związek małżeński.

Postępowanie w procesie skróconym przed sądem kościelnym

Jak zostało wskazane powyżej, postępowanie zostaje wszczęte na zgodny wniosek dwóch stron bądź jednej ze stron za zgodą drugiej. Na etapie składania skargi powodowej, regulacje Kodeksu Prawa Kanonicznego przewidują wymóg zawarcia w treści ww. dokumentu przedstawienia jasno, krótko oraz całościowo faktów, na których opiera się żądanie; wskazania dowodów, które mogłyby być natychmiast zebrane przez sędziego oraz dokumentów, na których ubiega się żądanie, czyli takich, które skutkują zwiększeniem wiarygodności twierdzeń stron o nieważności ich małżeństwa sakramentalnego. 

Po zawezwaniu do zawiązania sporu i powzięciu informacji od stron o uczestnictwie w procesie (drogą pocztową) następuje przejście do fazy dowodowej. W przypadku procesu skróconego posiedzenie, podczas którego dochodzi do przesłuchania stron i (ewentualnych) świadków – na które wikariusz sądowy wzywa tym samym dekretem, którym określa formułę sporu - powinno odbyć się w ciągu trzydziestu dni (1685 KPK). Przepisy prawa kanonicznego wyraźnie wskazują, iż – na ile to możliwe – sędzia - instruktor powinien zgromadzić dowody (czyli m. in. przeprowadzić przesłuchania) na jednym posiedzeniu sądu.

Kolejną powinnością wynikającą z treści właściwych przepisów prawa kanonicznego jest wyznaczenie terminu piętnastu dni na a przedstawienie uwag Obrońcy Węzła Małżeńskiego (osoby powołanej do znalezienia argumentów przemawiających za ważnością małżeństwa sakramentalnego, która ustosunkowuje się do uzyskanego materiału dowodowego) oraz głosów obrończych stron, jeżeli takie zgłaszają (1686 KPK).

Po otrzymaniu akt i ich przeanalizowaniu (oraz konsultacji z instruktorem i asesorem sądowym), biskup diecezjalny – jeżeli osiągnął tzw. „moralną pewność co do nieważności małżeństwa”, powinien wydać wyrok. Należy zaznaczyć, iż – zgodnie z kan. 1687 § 1 KPK - jeżeli takowa pewność moralna nie zostanie osiągnięta przez ww. biskupa, może on przekazać sprawę do procesu zwykłego.

W przypadku wydania orzeczenia, pełny tekst wyroku (razem z uzasadnieniem) powinien zostać jak najszybciej podany stronom do wiadomości. Od ww. biskupa przysługuje apelacja do metropolity lub do Roty Rzymskiej (kan. 1687 § 3 KPK przewiduje katalog rozwiązań dotyczących ewentualnego organu apelacyjnego). Prawo kanoniczne przewiduje także możliwość wystąpienia sytuacji w której oczywiste jest, że apelacja ma na celu jedynie działanie na zwłokę. W tym wypadku właściwy organ apelacyjny powinien ją od razu odrzucić. Jeżeli jednak apelacja zostanie przyjęta, sprawa rozpoznawana jest w postępowaniu zwykłym.  

Czy "unieważnienie małżeństwa" w 45 dni jest naprawdę możliwe?

Podążając za słowami papieża Franciszka należy wskazać, że dopuszczenia do procesu skróconego nie można traktować jako działania Kościoła katolickiego zmierzającego do promowania nieważności małżeństw sakramentalnych, ale do usprawnienia procedur. Niemniej jednak, jak pokazuje praktyka, niemożliwym jest zamknięcie całego postępowania w okresie 45 dni kalendarzowych – wydłużenia tego okresu mogą bowiem wynikać z przyczyn niezależnych od woli uczestników postępowania (dotyczących m. in. kwestii kontaktów korespondencyjnych – praca poczty jest tutaj kluczowa).

Niemniej jednak proces skrócony trwa zdecydowanie krócej niż zwykły proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa sakramentalnego, zamykając się w czasie nie dłuższym niż pół roku.