Kiedy nie jest możliwe uzyskanie stwierdzenia nieważności małżeństwa
Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa to postępowanie mające na celu weryfikację przed właściwym sądem kościelnym czy dane małżeństwo zostało nieważnie zawarte i pozostaje nieważne z punktu widzenia prawa kanonicznego. Proces sądowy zmierza do ustalenia prawdy obiektywnej.
Wyrok w takim procesie może być pozytywny, czyli małżeństwo zostaje uznane za nieważnie zawarte albo negatywny, w którym albo brakuje podstaw do stwierdzenia nieważności małżeństwa, albo takie podstawy może istnieją, ale nie zostały wystarczająco mocno udowodnione.
Dlaczego tak się dzieje? Jaką pewność musi osiągnąć sędzia, aby wydać wyrok pozytywny? Jakie są podstawy stwierdzenia nieważności małżeństwa? Czy można zmienić przyczynę, na podstawie której wykazujemy nieważność małżeństwa?
Kanoniczne warunki do zawarcia małżeństwa kościelnego
Nie każdy związek zawierany w Kościele jest rzeczywistym i prawdziwym małżeństwem. Do tego, aby zawrzeć ważnie małżeństwo, muszą zostać spełnione pewne określone w prawie kanonicznym warunki. Na ich realizację i wypełnienie mają zasadniczy wpływ duszpasterze podczas przeprowadzania kanonicznego badania narzeczonych, jak i sami nupturienci.
Bez spełnienia wymaganych prawem kanonicznym warunków do zawarcia małżeństwa sakramentalnego nie można mówić o ważnym zawarciu małżeństwa. W prawie Kościoła katolickiego zostały wyszczególnione trzy kategorie będące podstawą do wszczęcia procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Są nimi:
- zaistnienie choćby jednej z dwunastu przeszkód małżeńskich zrywających wyszczególnionych w kan. 1083-1097 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r.;
- wystąpienie wady konsensu małżeńskiego;
- brak formy kanonicznej.
Najczęściej spotykane w postępowaniu sądowym tytuły nieważności małżeństwa dotyczą z jednej strony różnych form niezdolności konsensualnej, o których mowa w kan. 1095, 1-3 KPK, z drugiej zaś różnych form symulacji zgody małżeńskiej, bądź całkowitej, bądź częściowej.
Czy zgodna wola obu małżonków może być podstawą do stwierdzenia nieważności małżeństwa?
Ani sama zgodna wola małżonków, ani samo rozbicie czy zupełny rozkład pożycia małżeńskiego nie może być powodem wniesienia do sądu kościelnego skargi o nieważność małżeństwa. Kanoniczny tytuł nieważności musi wynikać bądź to z przeszkód zrywających, bądź wad zgody, bądź braku formy kanonicznej.
Okoliczności te należy udowodnić, przedkładając sędziemu stosowne dowody. Są to najczęściej, wymienione wprost przez Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r., a więc oświadczenia stron, zeznania świadków, dokumenty, oględziny, opinie biegłych i domniemania. Sędzia z kolei będzie miał za zadanie należycie je ocenić, aby dojść do przekonania, że fakty lub okoliczności są prawdziwe i w istocie wystąpiły oraz że to one spowodowały, że dane małżeństwo nigdy nie zostało ważnie zawarte.
Należy jednak zaznaczyć, iż pomimo wystąpienia, chociażby jednej z wyżej wymienionych przesłanek, małżeństwo pozostaje ważne, dopóki w procesie sądowym nie zostanie udowodniona teza przeciwna. Wynika to z domniemania ważności małżeństwa (kan. 1060).
Na kim spoczywa obowiązek zebrania dowodów nieważności małżeństwa?
Systematyka kanonicznego procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa wskazuje, że na stronie powodowej spoczywa ciężar udowodnienia okoliczności przemawiających za nieważnością małżeństwa, istniejącymi najpóźniej w chwili zawierania sakramentu małżeństwa.
Obowiązek ten zmusza więc zainteresowanego w sprawę do szukania takich środków dowodowych, które będą źródłem informacji i argumentów dla sędziego, przekonujących go do twierdzeń stron sporu. Z kolei każda ze stron ma prawo przedstawić te dowody, które wydają jej się pożyteczne do poznania sprawy (kan. 1527 § 1).
Brak wystarczających dowodów na stwierdzenie, że małżeństwo zostało nieważnie zawarte
Gdyby sędzia nie był w stanie osiągnąć pewności moralnej, musi orzec, że nie udowodniono nieważności małżeństwa, chociaż prawda obiektywna może być inna, ale brakuje dowodów na jej potwierdzenie. I odwrotnie, może się zdarzyć, że sędzia osiągnie pewność moralną opartą na fałszywych dowodach czy przesłankach.
Należy jeszcze raz podkreślić, że prawodawca kościelny czyni wszystko, aby umożliwić wyświetlenie prawdy obiektywnej na podstawie pewności moralnej, którą osiąga sędzia. Pewność moralna i prawda obiektywna powinny być zatem ze sobą zgodne.
Różne tytuły prawne w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa
Sędzia zgodnie z art. 114 instrukcji Dignitas connubii nie może rozpoznać żadnej sprawy, dopóki nie zostanie przedstawiona prośba przez tego, kto ma prawo zaskarżyć małżeństwo.
Taki pozew (skarga powodowa) powinien wskazywać przynajmniej w sensie ogólnym przedmiot prośby, czyli tytuły nieważności małżeństwa, z których ma być prowadzona sprawa. Z oczywistych względów pozew powinien zawierać fakty świadczące zdaniem wnioskującego o nieważności małżeństwa oraz przynajmniej ogólnie dowody potwierdzające tezę nieważności.
Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa
W przypadku procesu zwykłego fakty nie muszą w sposób oczywisty świadczyć o nieważności małżeństwa, niemniej tę nieważność w sposób ogólny powinny potwierdzać (inaczej jest w procesie skróconym). Tytuł, na podstawie którego stwierdza się nieważność małżeństwa, musi być zgodny z prawem. Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa ma na celu jak najbardziej obiektywne wyjaśnienie sytuacji małżeńskiej, dać gwarancję pełnego rozpatrzenia sprawy oraz chronić uprawnienia stron procesu.
Gdy żądania i odpowiedzi stron zostaną złożone do sądu, wtedy wikariusz sądowy proponuje tzw. formułę wątpliwości. Jest ona pytaniem rozpoczynającym się od partykuły „Czy…?”. Taka konstrukcja pytania sprawia, że odpowiedź na to pytanie może mieć tylko dwie: „tak” lub „nie”. W wyroku nie istnieje trzecia możliwość odpowiedzi na pytanie postawione w dekrecie związania sporu, stąd wyrok jest albo pozytywny, albo negatywny.
Formuła wątpliwości dookreśla tytuł lub tytuły nieważności, na podstawie których będzie prowadzone postępowanie sądowe. Ustalana jest w oparciu o skargę powodową, jeżeli skarga powodowa jest sporządzona fachowo, zawiera dużo precyzyjnych informacji na temat przedkładanej sprawy i możliwości jej udowodnienia.
Wikariusz sądowy na podstawie samej skargi powodowej ustala przedmiot sporu i powiadamia o tym strony lub w oparciu o skargę powodową i odpowiedzi stron (pisemną korespondencję lub ustne oświadczenia wobec sędziego). Innymi sposobami są jeszcze ustalenia na podstawie skargi powodowej oraz sesji sądowej z udziałem stron.
Stwierdzenie nieważności małżeńśtwa - przedmiot sporu
W dekrecie ustalającym przedmiot sporu sąd decyduje, pod jakim kątem będzie badana cała sprawa, co ma istotne znaczenie m.in. dla pytań, jakie podczas przesłuchania będą zadawane stronom oraz świadkom.
Jeśli w toku postępowania dowodowego okaże się, iż proces można lub należy prowadzić z innych tytułów, istnieje możliwość zmiany zakresu sporu, z ważnej przyczyny na żądanie strony, poprzez wydanie nowego dekretu, poprzedzone wysłuchaniem drugiej strony i po rozważeniu racji (kan. 1514).
Ta zmiana może polegać na:
- rozszerzeniu kontrowersji o nowe zagadnienie;
- zawężeniu złożonej formuły sporu poprzez rezygnację z niektórych pytań;
- zastąpieniu pytań zawartych w kontrowersji innym pytaniem.
W praktyce często zdarza się, iż powód, w skardze powodowej prosi o stwierdzenie nieważności małżeństwa, na przykład z tytułu niezdolności do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich z przyczyn natury psychicznej, a strona pozwana w odpowiedzi na skargę powodową prosi o rozpatrzenie sprawy z tego samego tytułu, ale po stronie powodowej.
Należy wskazać, iż w takiej sytuacji przyjęcie przez sąd do dalszego procesu tytułów nieważności małżeństwa po obu stronach, nie stanowi w żadnym razie o tym, jaki zapadnie wyrok w sprawie. Sąd jedynie zakreśla ramy procesu w ten sposób, iż na etapie wyrokowania, po przeprowadzeniu postępowania dowodowego, sąd rozstrzygnie, czy któryś tytuł należy uznać za udowodniony i jeśli tak, to wyda wyrok pozytywny.
Orzeczenie nieważności małżeństwa - przyczyna nieważności
Warto jednak mieć na uwadze fakt, że istnieją takie tytuły, czyli podstawy prawne, na podstawie których nie można równocześnie orzec o nieważności małżeństwa po tej samej stronie. Przykładami może być wprowadzenie jednoczesne tytułów symulacji całkowitej i częściowej. Dochodzi tutaj do wzajemnego wykluczenia się.
Symulacja całkowitej zgody małżeńskiej oznacza zupełny brak woli zawarcia związku małżeńskiego, zaś częściowa oznacza, że istnieje wola zawarcia małżeństwa, jednak jednocześnie strona wyklucza jakiś istotny element, np. wykluczenie posiadania potomstwa.
Podstawy do stwierdzenia nieważności małżeństwa
Małżeństwo cieszy się przychylnością prawa, stąd uważa się małżeństwo za ważnie zawarte, dopóki nie stwierdzi się czegoś przeciwnego. Zasadniczym sposobem orzeczenia nieważności małżeństwa jest przeprowadzenie procesu według procedury przewidzianej przez prawo kanoniczne dla tego typu spraw.
Uzyskanie stwierdzenia nieważności małżeństwa nie jest możliwe gdy, brakuje podstaw do wydania takiego wyroku lub przyczyna prawna, na której opiera się pozew, nie zostanie wystarczająco mocno udowodniona.
Należy też cały czas przypominać, że sądy kościelne nie unieważniają ważnie zawartych małżeństw i nie wydają orzeczeń rozwodowych (tzw rozwodów kościelnych), a tylko dają autorytatywną odpowiedź na postawione pytanie: czy dane małżeństwo jest nieważnie zawarte z konkretnego tytułu prawnego, pamiętając, że u podstaw kościelnej procedury leży zasada o nierozerwalności małżeństwa, opierająca się na słowach Chrystusa: „Co Bóg złączył, człowiek niech nie rozdziela” (Mt 19, 6).