Unieważnienie małżeństwa kościelnego (właściwie stwierdzenie nieważności małżeństwa) - czy to rozwód kościelny?

Po wejściu w życie postanowień Konkordatu pomiędzy Stolicą Apostolską i III Rzeczypospolitą Polską, członkowie Kościoła katolickiego uzyskali możliwość zawarcia małżeństwa tzw. konkordatowego. Tego rodzaju uprawnienie oznacza to, że zamiast potrzeby odrębnego wstępowania w związek małżeński kościelny i cywilny (związany z określoną ceremonią nie tylko w kościele, ale również właściwym Urzędzie Stanu Cywilnego), katoliccy małżonkowie mogą zawrzeć wyłącznie małżeństwo sakramentalne, zaś dzięki dostarczeniu do Urzędu Stanu Cywilnego przez proboszcza właściwych dokumentów podpisanych przez nupturientów w zakrystii przed rozpoczęciem uroczystości, ślub ten będzie wywoływał skutki także w prawie świeckim. Jest to niewątpliwe ułatwienie dla osób wierzących, zgodne zarówno z regulacją prawa krajowego, jak i kościelnego. 

     Sprawa ma się zgoła inaczej, jeśli chodzi o zakończenie związku małżeńskiego. W tym wypadku – zgodnie z konstytucyjnymi i kościelnymi regulacjami dotyczącymi poszanowania autonomii związków wyznaniowych do uregulowania kwestii wewnętrznych wspólnoty religijnej – niemożliwe jest zarówno rozwiązanie związku sakramentalnego w drodze orzeczenia sądu świeckiego, jak i zakończenie małżeństwa cywilnego na mocy wyroku sądu biskupiego. 

Rozwód kościelny a rozwód cywilny  

W przypadku zakończenia cywilnego związku małżeńskiego prawo polskie przewiduje możliwość przeprowadzenia postępowania zmierzającego do rozwiązania tegoż małżeństwa, tj. postępowania rozwodowego (pozew o rozwód składany do sądu cywilnego), lub jego unieważnienia. Z kolei, zgodnie z właściwymi przepisami prawa kanonicznego, czyli przepisów regulujących różne aspekty funkcjonowania wspólnoty kościelnej, rozwiązanie małżeństwa sakramentalnego jest niemożliwe. Funkcjonujące w każdej diecezji trybunały kościelne nie mają również kompetencji dotyczących ewentualnego unieważnienia związku małżeńskiego (w powszechnym użyciu funkcjonuje także zwrot unieważnienie ślubu kościelnego) – prawo kanoniczne uznaje bowiem ww. związek za trwały i nierozerwalny.

Nie istnieje unieważnienie małżeństwa kościelnego i rozwód kościelny

W związku z obowiązywaniem tego rodzaju regulacji, błędem jest używanie w stosunku do postępowań przed sądami biskupimi określeń „unieważnienie małżeństwa kościelnego” czy „rozwód kościelny”. Procesy kanoniczne – jak nazywane są ww. postępowania toczące się przed trybunałami kościelnymi – dotyczą zbadania czy dane małżeństwo zostało zawarte ważnie. Jest to kwestia niezwykle istotna w kontekście dotychczasowych rozważań zgodnie z kanonem 1141 Kodeksu Prawa Kanonicznego małżeństwa zawarte ważnie nie mogą być rozwiązane żadną władzą ludzką i z żadnej przyczyny, oprócz śmierci.

Stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego - powody

Warto zaznaczyć, iż nie każdy problem, który na gruncie prawa państwowego stanowi podstawę do rozwiązania czy unieważnienia związku cywilnego, może być traktowany jako przyczyna nieważności małżeństwa sakramentalnego. Kodeks Prawa Kanonicznego przewiduje bowiem trzy, konkretne grupy przesłanek, udowodnienie wystąpienia których może skutkować wydaniem wyroku stwierdzającego nieważność kościelnego związku małżeńskiego. 
     Są to w pierwszej kolejności przeszkody zrywające, dotyczące kwestii wieku nupturientów, ich pokrewieństwa, powinowactwa oraz pokrewieństwa prawnego, przynależności do różnych religii, święceń, ślubu i węzła małżeńskiego, niemocy płciowej, uprowadzenia występku, a także przyzwoitości publicznej. 
     Kolejną grupę stanowią wady zgody małżeńskiej, które obejmują: niezdolność natury psychicznej do podjęcia i wypełniania istotnych obowiązków małżeńskich; błąd; brak rozeznania oceniającego, co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich oraz brak dostatecznego używania rozumu; zgodę pozorną i zgodę warunkową a także kwestię przymusu i bojaźni. Ostatnią grupę stanowią wady formy kanonicznej. Udowodnienie wystąpienia jednej z ww. przesłanek w toku procesu skutkuje wyrokiem stwierdzającym, iż dane małżeństwo zostało zawarte nieważnie.

Adwokat kościelny i jego rola w postępowaniu przed sądem kościelnym

Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa może być czasochłonny i często osoby podejmujące się takiego postępowania mają obawy czy ich ślub kościelny faktycznie ma podstawy do stwierdzenia nieważności. W takich sytuacjach pomocna może się okazać kancelaria kanoniczna i osoba adwokata kościelnego, która przeprowadzi strony przez całe postępowanie. Pomoc adwokata kościelnego może okazać się nieoceniona w takich sytuacjach. Adwokat kościelny może wyjaśnić potencjalne powody mogące mieć wpływ na orzeczenie nieważności małżeństwa. Adwokat kościelny może także przygotować skargę powodową do sądu kościelnego, ustalić materiał dowodowy, który może wskazać na to, że sakrament małżeństwa został zawarty wbrew jednej ze stron. 

Stwierdzenie nieważności małżeństwa przed sądem kościelnym

Sam "proces sądowy" przed sądem biskupim składa się z kilku, konkretnych etapów i w zasadniczy sposób różni od postępowań prowadzonych w sądach cywilnych.  Prawo do wniesienia skargi rozpoczynającej postępowanie ma każdy ze współmałżonków (wniesienie skargi przez obie strony stanowi jedną z przesłanek wszczęcia tzw. „procesu skróconego”), który ma uzasadnione przekonanie, iż związek małżeński został zawarty nieważnie. Wniosek o stwierdzenie nieważności małżeństwa powinien zawierać wskazanie przesłanek wraz z ich uzasadnieniem oraz podaniem dowodów na potwierdzenie twierdzeń (zeznań świadków i właściwych dokumentów). Wszelkie informacje dotyczące tak przyjęcia ww. skargi/wniosku, jak i kolejnych etapów procesu, przesyłane są przez sądy drogą listowną, stąd istnieje obowiązek podania danych adresowych obu stron procesu (nawet jeżeli strona pozwana nie jest zainteresowana uczestnictwem w procesie – obowiązkowi poinformowania pozwanego nie towarzyszy bowiem potrzeba uzależnienia możliwości prowadzenia procesu od jego udziału w postępowaniu). Kolejne etapy obejmują przesłuchania stron i świadków, w konkretnych przypadkach spotkanie z biegłym psychologiem, publikację akt (czyli udostępnienie stronom i/lub ich pełnomocnikom całej dokumentacji zgromadzonej w sprawie z możliwością pisemnego ustosunkowania się do nich), przekazanie dokumentów Obrońcy Węzła Małżeńskiego, którego zadaniem jest sporządzenie uwag, w których wskazuje argumenty przemawiające za ważnością danego małżeństwa, przesłanie ich stronom z możliwością ustosunkowania się, a następnie przekazanie całej dokumentacji na etap wyrokowania. Zapadły wyrok wraz z uzasadnieniem zostaje następnie przesłany stronom, które mogą wnieść apelację do sądu wyższej instancji. Apelacja od wyroku stwierdzającego nieważność ograniczona jest konkretnym terminem od daty otrzymania wyroku, apelację od wyroku negatywnego można wnieść w każdym czasie.     
     Postępowanie o stwierdzenie nieważności małżeństwa wiąże się z wniesieniem opłaty do sądu kościelnego. Wysokość tej opłaty uzależniona jest od decyzji właściwych organów decyzyjnych w danym sądzie diecezjalnym – w przypadku diecezji znajdujących się na terytorium III RP ww. opłata nie przekracza kilku tysięcy złotych. Wartym podkreślenia jest, iż w uzasadnionych przypadkach (np. trudnej sytuacji finansowej stron), wymagana suma może zostać obniżona lub zniesiona w całości.