Obrońca węzła małżeńskiego - kim jest i czym się zajmuje?
Procesy kanoniczne wszczynane przed trybunałami duchownymi działającymi w poszczególnych diecezjach toczą się według konkretnego trybu, określonego przez właściwe regulacje wewnętrzne wspólnoty Kościoła katolickiego. Nie powinno zatem dziwić, że postępowanie przed sądami kościelnymi różni się diametralnie od procesów wszczynanych i prowadzonych w sądach świeckich / cywilnych. Najistotniejszą różnicą jest sam przedmiot postępowania - w sądach duchownym niemożliwe są do uzyskania „rozwody kościelne” albo „unieważnienia małżeństwa” , w związku z doktrynalnym założeniem nierozerwalności ważnie zawartego małżeństwa sakramentalnego. Proces kanoniczny może prowadzić bowiem do tzw. stwierdzenia nieważności małżeństwa sakramentalnego uznania danego związku małżeńskiego za nieważnie zawarte i nieobowiązujące w świetle prawa wspólnoty kościelnej. Dzieje się tak w przypadku uznania przez sędziów, iż w toku postępowania stronie / stronom udało się udowodnić zaistnienie przynajmniej jednej z przesłanek nieważności małżeństwa kościelnego (zbiór tychże przesłanek określony został we właściwych przepisach Kodeksu Prawa Kanonicznego).
Za kolejną różnicę można uznać katalog uczestników danego procesu kościelnego – w przypadku postępowań przed trybunałami kościelnymi (Jak funkcjonuje i czym zajmuje się sąd kościelny?), poza stronami, ich pełnomocnikami, sędziami, sędziami audytorami oraz biegłymi, obecny jest także Obrońca Węzła Małżeńskiego, instytucja nieistniejąca na gruncie współczesnego prawa świeckiego III Rzeczypospolitej Polskiej.
Historia i rola Obrońcy Węzła Małżeńskiego
Historia ww. instytucji, noszącej łacińską nazwę defensor vinculi lub też defensor matrimonium sięga I połowy XVII wieku – urząd ten został wprowadzony w okresie pontyfikatu papieża Benedykta XV, w 1741r. Celem jego utworzenia było dążenie do zwiększenia ochrony małżeństwa sakramentalnego poprzez próbę ograniczenia nadużyć w zakresie nierozerwalności związków małżeńskich oraz naruszeń integralności procesu. Słusznie wskazuje się w literaturze specjalistycznej z zakresu prawa kanonicznego, że skutkiem wprowadzenia tego urzędu oraz wyposażenia go w określone, stosunkowo szerokie uprawnienia procesowe było uzyskanie kluczowej pozycji tejże instytucji w ramach ogółu postępowania przed trybunałami duchownymi.
Wyjątkowość charakteru i doniosłość obecności Obrońcy Węzła Małżeńskiego w procesie wynika z roli jaką przychodzi mu pełnić w procesie kanonicznym - w nauce przedmiotu wskazuje się, iż urząd ten stoi na straży świętości małżeństwa kierując się przy tym nadrzędnym dobrem wspólnoty Kościoła katolickiego, jakim jest dobro wspólne. Realizację tychże zadań umożliwia Obrońcy węzła szereg kompetencji, które współcześnie zostały określone we właściwych przepisach trzech dokumentów kościelnych – Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku, Instrukcji procesowej Dignitas Connubi oraz Listu Apostolskiego Motu Proprio Papieża Franciszka „Mitis Iudex Dominus Iesus”.
Kto może zostać Obrońcą Węzła Małżeńskiego?
Wskazane regulacje narzucają również określone wymogi w stosunku do osoby starającej się o mianowanie na Obrońcę węzła małżeńskiego przez biskupa diecezjalnego – może to być zarówno osoby świeckie, jak i duchowne obojga płci - zgodnie z kan. 1435 Kodeksu Prawa Kanonicznego – o dobrym imieniu, wypróbowane „w roztropności i gorliwości o sprawiedliwość”, posiadające właściwe wykształcenie oraz tytuł doktora bądź licencjata z prawa kanonicznego. Mianowanie to ma zazwyczaj charakter stały. Udział obrońcy węzła w danej sprawie jest obowiązkowy, jest on obecny zarówno w sprawach o stwierdzenie nieważności małżeństwa sakramentalnego, jak i w procesach o dyspensę od małżeństwa niedopełnionego.
Zadanie i kompetencje Obrońcy Węzła Małżeńskiego
Wspomniana powyżej rola Obrońcy węzła małżeńskiego przekłada się ściśle i bezpośrednio na konkretne zadanie jakie ma spełniać w procesie – dążenia do obrony danego związku małżeńskiego przed uznaniem za nieważne. Żeby umożliwić mu realizację tejże powinności, ww. dokumenty kościelne wyposażyły Obrońcę Węzła Małżeńskiego w szereg kompetencji właściwie na każdym etapie procesu kanonicznego.
Obrońca węzła jest jedną z osób, które posiadają legitymację do wszczęcia procesu; ma także możliwość wydania opinii ws. przyjęcia skargi powodowej. Na etapie przesłuchań jego kompetencje obejmują możliwość przedstawienia sędziemu zagadnień, co do których strona ma być przesłuchana oraz uczestniczenia w przesłuchaniach tak stron, jak i świadków. Ma również zapewniony wgląd do akt sprawy (także przed etapem ich ogłoszenia), możliwość zapoznania się z dowodami przedstawionymi przez strony oraz przedłożyć dodatkowe dowody już po publikacji akt procesowych.
W podobnych opracowaniach słusznie wskazuje się, iż z punktu widzenia zainteresowanych, najistotniejszym aspektem uczestnictwa Obrońcy węzła małżeńskiego w procesie kanonicznym jest sporządzenie tzw. uwag przedwzrokowych. We wspomnianym dokumencie, tworzonym w oparciu o zgromadzony materiał dowodowy, na etapie tzw. dyskusji sprawy, Obrońca węzła zawiera wszelkie argumenty przemawiające jego zdaniem za ważnością danego małżeństwa. Oznacza to, iż Obrońca analizuje dokładnie wszelkie dokumenty, dowody, protokoły przesłuchań, opinie biegłych oraz stanowiska stron po publikacji akt z punktu widzenia tytułów określonych w skardze powodowej, a następnie wykazuje wszelkie nieścisłości oraz wątpliwości, które mogą wskazywać, iż ww. przesłanki nie zostały należycie udowodnione, co powoduje, że dane małżeństwo należy uznać za ważne i prawnie obowiązujące.
W kontekście uwag przedwzrokowych bardzo istotne do zapamiętania są dwie rzeczy. Po pierwsze, Obrońca węzła nie może w swoich uwagach przyjąć stanowiska za stwierdzeniem nieważności małżeństwa. Jednakże w sytuacjach, gdy materiał dowodowy jest na tyle „mocny”, iż niemożliwym jest na jego podstawie zbudowanie racjonalnej argumentacji przemawiającej za ważnością danego związku, obrońca węzła może „zdać się na sprawiedliwość sądu”. Po drugie, zaś ww. uwagi nie są równoznaczne z wyrokiem, strony mają prawo się do nich ustosunkować i powinny to zrobić – argumentacja zainteresowanych przedstawiona w odpowiedzi na uwagi jest bowiem następnie brana pod uwagę przez sędziów na etapie orzekania. W tego rodzaju przypadkach warto skorzystać z pomocy wykwalifikowanego adwokata kościelnego, który dzięki odpowiedniej wiedzy i doświadczeniu będzie mógł w pełni odnieść się do twierdzeń przedstawionych w uwagach przedwzrokowych.
Warto jednakże mieć świadomość, iż przepisy prawa kanonicznego umożliwiają obrońcy węzła małżeńskiego „zabranie głosu jako ostatniemu” w sprawie, więc istnieje możliwość złożenia przez niego kolejnej odpowiedzi po przedstawieniu uwag przez strony. Obrońca węzła ma także prawo do wniesienia apelacji od wyroku bądź – w określonych przypadkach - jego zaskarżenia.